CYFLWYNIAD

1. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru (WLGA) yn cynrychioli 22 awdurdod lleol y wlad.  Mae awdurdodau’r tri pharc cenedlaethol a’r tri gwasanaeth tân ac achub yn aelodau cyswllt.

2. Ei nod yw cynrychioli awdurdodau lleol yn ôl fframwaith polisïau sy’n cyd-fynd â’u blaenoriaethau.  At hynny, mae’n cynnig amrywiaeth helaeth o wasanaethau sy’n ychwanegu gwerth at faes llywodraeth leol a’r cymunedau mae’n eu cynnal.

3. Mae WLGA yn croesawu’r cyfle i gyflwyno sylwadau i ymchwiliad Pwyllgor y Cynulliad dros yr Economi, yr Isadeiledd a Medrau ynglŷn ag effeithiau tagfeydd ar ddiwydiant y bysiau yng Nghymru.  Cynigir sylwadau isod ar bob mater sydd o dan sylw yn ystod yr ymchwiliad.

Sut mae tagfeydd yn effeithio ar sector bysiau Cymru o’i gymharu â rhannau eraill o’r Deyrnas Gyfunol?

4. Yn ôl mudiad Defnyddwyr Bysiau Cymru, mae dros 100 miliwn o deithiau gyda’r bws bob blwyddyn ac mae tua 80% o’r holl deithiau trwy gludiant cyhoeddus yn ymwneud â theithio gyda’r bws.  Prif effaith tagfeydd ar sector y bysiau yw bod teithiau’n hirach i bobl bellach.  Dyma’r effeithiau eilaidd:

· I ofalu y bydd gwasanaethau yr un mor aml, bydd angen rhagor o wasanaethau a bydd hynny’n cynyddu costau’r cwmnïau.

· Mae llai o sicrwydd o ran pryd y bydd bws yn cyrraedd.

· Bydd llai o bobl yn defnyddio’r bysiau o ganlyniad i deithiau hirach, prisiau uwch ac ansicrwydd ynglŷn â phryd y bydd bws yn dod.

· Yn sgîl llai o deithwyr, bydd llai o incwm i’r cwmnïau gan ychwanegu at bwysau i gwtogi ar wasanaethau.

5. Er bod ar waith ffactorau eraill megis cymhorthdal gwladol llai, mae’r canlyniadau’n amlwg.  Mae ystadegau Llywodraeth Cymru yn dangos bod nifer y gwasanaethau bysiau cofrestredig wedi gostwng o ryw 46% – 1,943 fis Mawrth 2005 o’u cymharu â 1,058 fis Mawrth 2015.  Crebachodd nifer y teithiau gyda’r bws o 19% rhwng 2008 a 2015 ac fe gollwyd miliwn ychwanegol dros y flwyddyn ddaeth i ben fis Mawrth 2016.

6. Ar y llaw arall, mae nifer y rhai sy’n teithio gyda’r trên wedi bod yn cynyddu.  Yn ôl ystadegau Llywodraeth Cymru, dechreuodd neu orffennodd 30.31 miliwn o deithiau ar y rheilffyrdd yng Nghymru yn 2015-16 – cynnydd o 3.36% ers y flwyddyn flaenorol.  Roedd 68% o’r teithiau o fewn ffiniau’r wlad.  Er y gallai rhagor o deithio gyda’r trên helpu i leddfu tagfeydd ar y ffyrdd, mae’n bwysig cofio bod cyfanswm y teithwyr ar y rheilffyrdd yn llai na thraean o nifer y rhai sy’n teithio gyda’r bws.  Felly, mae’r bws yn gludiant pwysig o hyd i lawer o bobl.  Ar ben hynny, mae’n diwallu anghenion bröydd mwy anghysbell (yn arbennig y rhai gwledig) ac mae’n annhebygol y bydd ehangu yn rhwydwaith y rheilffyrdd o gymorth ynglŷn ag anghenion o’r fath.

7. Mae’r materion hyn yn debyg i anawsterau sawl rhan arall o’r Deyrnas Gyfunol.  Mae daearyddiaeth rhai ardaloedd megis cymoedd y deheubarth yn bwysig, er nad yw’n unigryw.

8. I ofalu y bydd rhanbarthau Cymru yn gallu gweithio’n dda, mae’n bwysig mynd i’r afael â thagfeydd.  Mae angen gwneud hynny mewn modd cydlynol a fydd yn nodi’r atebion gorau ar ôl ystyried pob math o gludiant.

9. Mae’r awdurdodau lleol ar flaen y gad ynglŷn â mentrau datblygu economïau amryw ranbarthau (bargeinion dinasoedd y de-ddwyrain a’r de-orllewin, cais am arian er twf yn y gogledd a Phartneriaeth Tyfu’r Canolbarth).  Bydd gwell cludiant yn rhan bwysig o’r mentrau hynny.  Heb wella pob math o gludiant, fydd y buddion economaidd i gyd ddim yn dod.

10. Prosiect Rheilffordd Metro’r De-ddwyrain sy’n tanategu cytundeb Prifddinas-Ranbarth Caerdydd.  Hanfod y prosiect yw cyfuno gwell gwasanaethau bysiau a threnau ledled y rhanbarth.  Ynglŷn â bysiau, rhaid gwella’r cerbydau a’r ffyrdd fel ei gilydd.  Lle bo modd, er enghraifft, dylid cyflwyno lonydd bysiau a allai ddarbwyllo gyrwyr ceir sy’n treulio gormod o amser mewn tagfeydd i ystyried math arall o deithio.

11. Bydd gwell sector bysiau yn helpu i symud pobl ledled y pedwar rhanbarth – boed ar gyfer gwaith neu hamdden.  Fyddan nhw ddim yn ystyried y bws yn gludiant amgen na’r car tra bo tagfeydd yn effeithio ar hyd y daith a gallu rhywun i gyrraedd pen ei daith mewn pryd.

Sut y dylid gwella polisïau i leddfu effeithiau tagfeydd ar sector y bysiau?

12. Dylai fod cyn lleied o dagfeydd ag y bo modd ar y priffyrdd i alluogi bysiau i deithio yn ôl amserlenni.

13. Mae rhai polisïau ar gael i Lywodraeth Cymru a’r awdurdodau lleol yn barod i’w helpu i leddfu tagfeydd.  Mewn sawl achos, fodd bynnag, byddai angen gwario llawer o arian ar isadeiledd y ffyrdd dros gyfnod maith.  Yn y tymor byr, gallai gwaith gwella’r ffyrdd arwain at ragor o dagfeydd, a byddai angen cydweithio’n agos â chwmnïau bysiau er mwyn osgoi anghyfleustra.

14. Ystyriaeth bwysig arall yw bod angen cludiant llai ei garbon.  Yn unol â Deddf y Newid Hinsoddol 2008 a Deddf yr Amgylchedd Cymru 2016, rhaid cwtogi ar allyriadau o 80% rhwng 1990 a 2050.  Yn sgîl deddf Cymru, mae cyfres o gyllidebau carbon.  Gan fod cludiant yn ymwneud â thua chwarter o allyriadau nwyon tŷ gwydr, mae’n anochel y bydd angen camau penodol yn y maes hwnnw.  Rhaid rhoi rhagor o sylw i sector y cludiant cyhoeddus yn hyn o beth, fel yr ymdrechion i gwtogi ar allyriadau ynglŷn â gwastraff ac adeiladau.

15. Pan fo cerbyd yn ei unfan mewn tagfa, bydd yn gollwng rhagor o nwyon gan effeithio ar iechyd a’r amgylchedd fel ei gilydd.  Gan fod bysiau’n defnyddio llai o danwydd yn ôl y pen, byddai llai o lygredd pe bai rhagor o bobl yn eu defnyddio.  Felly, dylai fod yn amlwg y byddai polisïau sy’n annog pobl i deithio gyda’r bws yn hanfodol wrth geisio cwtogi ar garbon.  Byddai llai o dagfeydd yn helpu’r bysiau i fynd yn esmwyth a chadw trefn ar gostau.  Yn sgîl hynny, fe fyddai gwasanaethau mwy dibynadwy yn arwain at ragor o deithwyr ac incwm.  Mae’n amlwg y byddai canlyniad o’r fath o fantais i bawb.  Y casgliad yw y bydd angen i bolisïau lleddfu tagfeydd ystyried ffyrdd o flaenoriaethu a hyrwyddo bysiau yn ogystal â chludiant cyhoeddus arall a theithio’n weithgar.  Pe bai digon o yrwyr yn teithio gyda’r bws yn hytrach na threulio oriau lawer mewn tagfeydd, byddai ansawdd yr awyr yn well o dipyn.

Ydy tagfeydd yn effeithio ar angen cymhorthdal gwladol ar wasanaethau bysiau?

16. Bydd eisiau arian gwladol i newid rhannau o rwydwaith y ffyrdd ar gyfer lonydd bysiau – a bydd angen rhagor o arian i ddarbwyllo pobl i roi’r gorau i’w ceir, hefyd.

17. Bydd yn bwysig ystyried effaith cymorth ariannol i’r bysiau ar gyfundrefn y cludiant, yn ôl Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, hefyd.  Er bod rhai gwasanaethau bysiau’n gweithredu yn ôl egwyddorion masnachol, mae modd cysylltu pob gwasanaeth trefnus (yn arbennig y rhai sy’n derbyn cymhorthdal) â ‘nwyddau cyhoeddus’.  Ystyr hynny yw bod y cyfryw wasanaethau o les (heb elw) i bawb yn y gymdeithas.  Enghreifftiau o’r ‘nwyddau cyhoeddus’ yw llai o dagfeydd (sydd o fantais i gwmnïau ac economi’r fro), llai o allyriadau (gan arwain at awyr lanach), teithio’n haws rhwng y gwaith a’r cartref, rhagor o gyfleoedd i gymdeithasu (yn arbennig i hen bobl a’r rhai isel eu hincwm sydd heb gar), mynediad i wasanaethau iechyd (gan rwystro cyflwr claf rhag gwaethygu a mynnu mwy o arian ac amser i’w wella) a helpu i gynnal cymunedau – yn arbennig yn yr ardaloedd gwledig a’r Fro Gymraeg.  Mae’n anodd pennu costau buddion o’r fath, ond dylid eu cymryd i ystyriaeth wrth asesu angen cymhorthdal gwladol ar y bysiau.

Mae rhagor o wybodaeth gan:

Tim Peppin (Cyfarwyddwr Adfywio a Datblygu Cynaladwy) a Jane Lee (Swyddog Polisïau)

tim.peppin@wlga.gov.uk jane.lee@wlga.gov.uk

Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru

Tŷ Llywodraeth Leol

Rhodfa Drake

Caerdydd

CF10 4LG